بافت تاریخی شهرکرمانشاه جزیی از سرمایه ملی و فرهنگی کشور میباشد که نه تنها به لحاظ خاطرات جمعی بلکه از منظر هویت‌بخشی ارزشمند بوده و محل سکونت و معیشت هزاران نفر محسوب می‌شود. با این حال این بافت دارای مشکلاتی چون گسستگی بافت، آشفتگی در ساختار اجتماعی و آشفتگی در ساختار کالبدی و ….می باشد که منجر به تخلیه ساکنین اصیل بافت شده است. بافت تاریخی شهر کرمانشاه در حال حاضر اکثراً، محلات فرسوده‌ای در فضای شهری می باشند که مسائل و پیچیدگی‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را در خود دارد. این محلات و بافت‌ها که دارای ریشه‌های سکونتی ارزشمند با غنای فرهنگی، اجتماعی و معماری است و از طرف دیگر به جهت فرسودگی شدید، و وجود معضلات روبنایی و زیرساختی و نیز عدم تطابق با زندگی امروز شهری و شهرسازی مدرن دارای مشکلات متعدد می باشد. با این حال از مهمترین بافت‌های ناکارآمد شهرکرمانشاه محسوب می‌شوند که روند احیای آن به واسطه وجود جریان‌های عمیق اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، همچنین ویژگی‌های کالبدی آن چندان آسان نیست و نيازمند برنامه‌ريزي و مداخله هماهنگ براي ساماندهی و ارتقاء کیفیت سکونت است.
مهمترین مشکلات بافت تاریخی شهرکرمانشاه عبارتند از:
- کمبود خدمات بهداشتی، فقر امکانات شهری، نارسایی شبکه‌های تاسیساتی موجود، نبود فضاهای سبز، و سایر نارسایی‌های زیست محیطی؛
- با توجه به گستردگی پدیده فقر شهری در مناطق فرسوده شهر این محدوده‌ها مناسب‌ترین عرصه برای بروز انواع بزه‌های اجتماعی بوده که موجب کاهش میزان امنیت محله ونارضایتی ساکنان از محیط خواهد شد؛
- ساخت و سازهای بی‌رویه و خارج از برنامه و ضعف نظام کنترل ساخت و ساز در نواحی بافت تاریخی؛
- پایین بودن سطح مشارکت در نوسازی بافت با توجه به درآمد پایین ساکنان آن منطقه؛
- ناپایداری کالبدی، مقاوم نبودن ساختمان‌ها و فرسودگی ساختاری؛
- نفوذناپذیری و نارسایی‌های موجود در شبکه ارتباطات و عرض کم معابر، طولانی‌بودن زمان دسترسی به خدمات و وسایل نقلیه اضطراری از قبیل ماشین‌های آتش‌نشانی و آمبولانس است.
سوالات :
- مشارکت مردم ساکن و هماهنگی طرحهای پیشنهادی با نیازهای مردم در بافت تاریخی در روند احیا چه ضرورتی دارد؟
- ضوابط موجود در بافت تاریخی توسط میراث فرهنگی چگونه با طرحهای اجرایی هماهنگ و منطبق خواهد شد؟
- آیا نسخه یکسان برای اجرای طرحهای پیشنهادی در بافت تاریخی جوابگوی رفع مشکلات میباشد؟
در ایران تجارب مدیریت شهری و برنامه‌ریزی احیا بافت تاریخی شهرها به فاصله زمانی 1300 تا کنون برمی‌گردد که طی این سالها دارای فراز و نشیب‌هایی است و طرح های مختلفی در بافت قدیم با هدف های ذیل در شهر های کشور اجرا گردید که شامل:
- طرح های اصلاح معابر با هدف اصلاح گذرگاه‌ها برای آمد و شد وسایط نقلیه موتوری با تاکید بر حفظ کالبد و ارزش ها و روحیه حاکم بر محله ها.
- طرح های مرمت و احیا که با ایجاد مدیریت جداگانه در وزارت مسکن و شهرسازی برای باززنده‌سازی بافت های قدیم با حفظ ویژگی های زندگی و عملکردی مطلوب به اجرا درآمد.
- اجرای طرح های ویژه بافت قدیم برای شهر های تاریخی کشور با هدف باززنده‌سازی و ارائه ارزش‌های تاریخی، معماری و هنری ساخت و ساز در این شهر ها.
- طرح تجمیع در بافت قدیم،یعنی شکلی از نوسازی و بهسازی در گستره وسیع و با ارزش و اهمیت.
- طرح احداث مجتمع های مسکونی برای نوسازی و تغییر بافت های محله های قدیم که از طریق وزارت مسکن و شهرسازی در سال 1331 ارائه شد. هدف آن استفاده بهینه از عرصه های قدیم شهری است که ساخت و ساز های فرسوده آن امکان استفاده بیشتر را برای سکونت نمی‌دهد.
از آنجا که بافت تاریخی شهر کرمانشاه در طی زمان طولانی و براساس تجارب گذشتگان روند تکاملی خود را طی کرده و مراکز خدماتی، تجاری و… به حاشیه شهر انتقال یافته است. در نتیجه این امر موجب کمبود خدمات، زیر ساختها و تأسیسات زیربنایی، عدم کشش مناسب و کافی شبکه ترافیکی و نارسایی‌ها در برآوردن و تامین نیازهای امروزی شهروندان، شده و نظر بسیاری از مدیران شهری و شهروندان را به خود جلب نموده است. لذا در این پژوهش با بیان سياست هاي موثر براي این بافت ها مي توان طرح هاي مداخله در بافت هاي تاريخي، ساماندهی از نوع شهری و پیشنهاد طرح نوسازی و بهسازی در بافت‌های تاریخی را در ابعاد مختلف اجتماعي، فرهنگي، سياسي، اقتصادي، زيست محيطي و کالبدي مطرح نمود چرا که عدم مداخله بهينه در بافت هاي تاريخي باعث فرسودگي در سکونت، کالبد و عملکرد در بافت تاريخي مي شود. از اين رو شناسايي صحيح پهنه‌هاي بحراني و در نهايت تعيين الگوها و روش هاي مداخله صحيح در بافت تاريخي مي تواند موجب تعادل چرخه رشد و توسعه و همچنين باززنده‌سازي بافت گردد.
- مشارکت مردمی در احیای بافت تاریخی کرمانشاه: شناخت مسائل و مشکلات، یافتن راه حل‌ها، استفاده بهینه از امکانات و افزایش توانمندی‌ها، نیازمند یک سیستم مدیریتی پویا است که مردم در آن مشارکت داشته باشند و از آنجا که محلات، بنیادی ترین عناصر شهری و حلقه واسط بین شهر و شهروندان هستند. لذا برای دستیابی به توسعه پایدار شهری، محلات اهمیت ویژه ای داشته و همکاری و مشارکت ساکنین آن ها ضروری می باشد. ساکنین هر محله، بیشترین اطلاعات را راجع به محله خود دارند، از تمام مشکلات موجود آگاهند و بعضاً پیشنهادات سازنده ای در جهت رفع مشکلات حاضر در سر دارند. بنابراین موفق ترین برنامه‌ها آنهایی هستند که از نظرات و پیشنهادات و مشارکت مردم بهره می برند.
- عدم جوابگو بودن نسخه یکسان در بافت تاریخی کرمانشاه: از آنجا که بافت تاریخی کرمانشاه به چند گروه تقسیم می شوند که عبارتند از: بافت های اسکان غیر رسمی، بافت های دارای مشکلات شهری و بافت های متاخر که اکنون قدیمی به حساب می آیند و باید نوسازی شوند. باید اذعان نمود که بایستی برای هر یک از موارد فوق یک سیاست خاص لحاظ شود، لذا نمی‌توان تنها با یک سیاست واحد این بافت ها را ساماندهی کرد. به عنوان مثال بخشی از مناطق اطراف محلاتی چون فیض‌آباد، خریداری و تخریب شد، اما بعداً نتوانستند سیاست واحدی را برای اینها اتخاذ کنند و این بافت ها ساخته نشدند؛ بلکه به صورت زوائد و مخروبه هایی باقی ماندند و حاشیه های بافت نیز رها شد. تجارب نشان داده که «مدیریت محله محور»، یکی از بهترین راهکارها براي کاهش مشکلات بافت تاریخی شهري است؛ زیرا محله به عنوان یک واحد جغرافیایی _ تاریخی که هویت نمادین آن براساس مناسبات و روابط اجتماعی و فرهنگی شکل گرفته، مناسب ترین و پایدارترین شکل یک سازمان اجتماعی است که بتواند بهترین راه تصمیم گیري و اجرا را در اداره امور شهر متجلی سازد.
- چگونگی هماهنگی و انطباق طرح احیا بافت تاریخی کرمانشاه: ایجاد تنوع در کاربری بافت و ساماندهی انواع فعالیت‌ها در یک پهنه به نحوی که سراسر یک معبر را اشغال کند و در نظر داشتن حریم عملکردی کاربری‌ها با توجه به حفظ آرامش و آسایش در محلات مسکونی و جلوگیری از اختلاط سایر کاربری‌های ناسازگار به درون ریزمحلات یکی از این موارد است. توسعه و ایجاد کاربری‌های گردشگری، تفریحی، فرهنگی و ایجاد فضای سبز نیز به شکل متناسب با دانه بندی بافت و درون محلات باید مورد توجه قرار گیرد. ساماندهی بافت شهری با توجه به مورفولوژی (ریخت‌شناسی) زمین و نظام بخشی زیرساخت‌ها و تأسیسات زیربنایی و روبنایی شهری از دیگر راهکارهای اصلاح و بهسازی بافت است.
همچنین با اتخاذ رویکرد طراحی زمینه‌گرا در بازآفرینی بافت‌های تاریخی می‌توان زمینه را به مثابه رویدادی تاریخی در نظر گرفت، که عناصر بافت در درون آن شناخته، پرداخته و ساخته شوند و باززنده‌سازی بافت نه تنها حفاظت بافت و بناهای ارزشمند، بلکه پاسخ به نیازها در نظر گرفته شود که موجب ترمیم آسیب های گذشته و عملکرد جدید متناسب با نیازهای زندگی روز گردد.
آنچه در مورد بافت تاریخی شهر کرمانشاه قابل توجه و متفاوت به نظر می‌رسد آن است که این بافت علی‌رغم فرسودگی، هنوز برخی ظرفیت‌های پویایی و سرزندگی خود را حفظ نموده و دارای ظرفیت‌های مناسبی به منظور حفاظت و احیاء می باشد. لذا جهت حفظ و نگهداری آن و جلوگیری از عواملی که تاکنون مانع رشد و توسعه متوازن بافت شده و به سرزندگی آن آسیب رسانیده است باید زمینه‌های مناسب جهت ساماندهی بافت را به همراه موانع و مشکلات موجود در آن شناسایی نمود. سپس با ارائه اهداف و راهکارهای مناسب در برطرف کردن این مشکلات تلاش کرد و این ساماندهی باید ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و… راشامل شود تا به تمامی ابعاد بافت قدیم با نگاهی یکپارچه برخورد گردد.
